नेपालको संविधान २०७२ ले स्वास्थ्य सेवालाई नागरिकको मौलिक हकका रुपमा परिभाषित गरेको छ । आधारभूत स्वास्थ्य सेवाको उपलब्धता संगै निर्माण हुने स्वस्थ नागरिक राष्ट्रको सम्पत्ति भएकोले स्वास्थ्य सेवाको पहुँच र गुणस्तर बृद्धि गर्न त्यतिकै आवश्यकता पनि रहेको छ ।

त्यसो त नेपाल अहिले मुख्यरुपमा तीन फरक फरक प्रकृतिका स्वास्थ्य सम्बन्धी समस्यासँग जुझिरहेको छ । त्यसमा खासगरी सर्ने रोग, नसर्ने रोग र प्राकृतिक विपदबाट हुने जोखिम रहेको छ । संगसंगै सडक दुर्घटना, हिँसा र चोटपटकका कारण हुने स्वास्थ्य समस्या पनि थपिएको छ ।

एक हिसावले भन्ने हो भने मानव जीवनको विकास क्रमसंगै बिभिन्न स्वास्थ्य समस्याको ब्यापकताको साथै अन्य समस्या पनि थपिदै गएको छ । त्यसमा शुरुको अवस्थामा सरुवा रोगको व्यापकता संगै महामारीको रुप लिएको पाइन्छ र मानिसको सबैभन्दा बढी मृत्यु पनि सरुवा रोगले हुने गरेको थियो ।

त्यसलाई नियन्त्रण गर्नकै लागि सरकारले स्वास्थ्य सेवा विभागमा २०३० सालमा ईपिडिमियोलोजी तथा रोग नियन्त्रण महाशाखा (ईडीसीडी) स्थापना गरि सरुवा रोग लगाएत अन्य रोगहरुको रोकथाम, नियन्त्रण र व्यवस्थापनामा काम गर्दै आईरहेको छ । तर आजको समयमा रोगको प्रकृति फेरिएको छ । सरुवा रोग भन्दा पनि नसर्ने रोग बढी रहेको छ । मृत्युदर पनि सरुवा रोगले भन्दा पनि नसर्ने रोगले बढी हुने गरेको छ । त्यसैले ईडीसीडीमा अहिले नसर्ने रोग तथा मानसिक स्वास्थ्य शाखा स्थापना गरि नसर्ने रोगलाई पनि प्राथमिकतामा राखी रोकथाम, नियन्त्रण र व्यवस्थापन सम्बन्धि कार्यक्रमहरु हुदै आइरहेको छ ।

स्वास्थ्यः
स्वास्थ्य भनेको कुनै पनि रोग वा अशक्तताबाट मुक्त हुनु मात्र नभएर शारीरिक,मानसिक, आध्यात्मिक र सामाजिक स्वस्थताको गतिशील अवस्था हो । (विश्व स्वास्थ्य संगठन)

नसर्ने रोगको के हो ?
एक व्यक्तिबाट अर्को व्यक्तिमा नसर्ने दीर्घ रोग, अर्को शब्दमा सुक्ष्म जीवाणु माध्यमबाट नहुने रोगलाई साधारणतया नसर्ने रोग भन्ने गरिन्छ । नसर्ने रोगहरुले लामो अवधि र साधारणतया सुस्त गतिमा प्रभाव पार्ने गर्दछ । धेरै व्यक्तिहरुको अल्पआयुमै मृत्यु हुने तथा स्वास्थ्य क्षेत्रमा धेरै धनराशीको खर्च गराउने नसर्ने रोगहरु विश्वमा प्रमुख महामारीको रुपमा देखापरिरहेको छ ।

विश्व व्यापि रुपमा देखा परेको शहरीकरण, उमेर वृद्धि, जनसंख्या वृद्धि तथा जीवनशैलीमा आएको परिवर्तन तथा वातावरणीय प्रदुषण लगाएतका आदि कारणले गर्दा मानिसको जीवन र स्वास्थ्यमा जोखिम बढ्दै गैरहेको छ । यी कारणले गर्दा नसर्ने रोगहरु विश्वमा मानिसहरुको मृत्युको प्रमुख कारणहरुको रुपमा देखा परिरहेको हो ।

हाल नेपालमा हुने मृत्युको अवस्था (प्रतिशतमा)
१. नसर्ने रोगबाट :६६ प्रतिशत
२. चोटपटकबाट : ९ प्रतिशत
३. सरुवा रोग, मातृ मृत्यु र पोषणबाट: २५ प्रतिशत

नसर्ने रोगबाट हुने मृत्युलाई बिस्तृत रुपमा हेर्दा
१. मुटु तथा रक्तनलीको रोग (कोरोनरी रक्तनलीको रोगस् हृदयघात, मस्तिष्कघात)बाट : ३० प्रतिशत
२. दीर्घ श्वासप्रश्वास सम्बन्धी रोग र दम बाट: १० प्रतिशत
३. क्यान्सरबाट : ९ प्रतिशत
४. मधुमेह : ४ प्रतिशत
५. अन्य नसर्ने रोगहरु जस्तै: मानसिक, मिर्गौला, कलेजो, थाईराइड आदिबाट : १३ प्रतिशत

(Source: WHO Country Profile, 2018)