केही दिन अघि चितवन मेडिकल कलेजमा सुत्केरी हुन आएकी एक गर्भवती महिलाको मृत्यु भयो । तत्कालै परिबार तथा आफन्तहरुले चिकित्सकको लापरबाही भन्दै नाराबाजी र हो हल्लामा उत्रिए । क्षणभरमै अस्पतालमा तोडफोड हुने अवस्थाको सिर्जना भयो । त्यसपछि पनि परिबारले एक सातासम्म सब समेत बुझेनन् । अस्पताल विरुद्ध आन्दोलन जारी राखे । अन्तमा स्थानीय प्रशासनले छानबिन समिति गठन गरेपछि तत्कालका लागि आन्दोलन स्थगित भयो ।

यो त एउटा उदाहरण मात्रै हो । पछिल्लो समय हरेक दिन जसो अस्पतालमा हुने मृत्युलाई लिएर चिकित्सक र अस्पताल विरुद्ध यस्ता खालका गतिविधि भईरहेका छन् । कतिपय सतहमा आउछ र थाह हुन्छ, कतिपय ठाँउमा झन्झट फसिने झ्याउले भित्र भित्रै मिलाइन्छ ।

मृत्यु साच्चिकै दुखद हो । यसमा कसैको दुईमत छैन् । अस्पताल आएर होस या अन्य ठाँउमा हुने मृत्यु परिबार तथा आफन्तलाई हुनु स्वभाविक नै हो । तर यसको अर्थ यो होइन कि उनीहरुको मृत्युको मुख्य कारक चिकित्सक वा अस्पताल नै हो ।

एक पटक सोचौँ त के अस्पताल चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मीहरु बिरामी मार्न जन्मेका हुन त ? उनीहरुको जिन्दगीभरको पढाई, सीप, ज्ञान,अस्पतालमा उपलव्ध औजार बिरामी मार्नकै लागि हो त ? होइन भने उपचारमा खटिएका चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मी माथि किन आक्रमण, किन निन्दा ?

स्वभाविक हो बिरामीलाई अस्पताल ल्याउने सन्चो गराउनकै लागि हो । तर कतिपय केशहरु चिकित्सकको प्रयासका बाबजुत सफल हुँदैनन् । कतिपय अवस्थामा पहिले सामान्य ठानिएका केशहरु तत्काल बिग्रन्छ, कतिपय अत्यन्त जटिल मानिएको वा आशा हराईसकेको केश चमत्कारिक रुपमा सुध्रिन्छ । तर यसको मतलव जे पनि हुन सक्छ भन्ने होइन ।

विरामीको विभिन्न इन्डिकेटरले उसको अवस्थाको जानकारी दिन्छ र डाक्टरहरुले सोही अनुसार उपचार गर्ने हो र भन्ने हो तपाईँको बिरामी यो अवस्थामा छ । अव लापर्बाही हुँदै हुँदैन भन्ने पनि होईन । मानव हो गल्ती हुनसक्छ । गलत गर्नेलाई कारबाही गर्नैपर्छ । अझ भनौ कारबाही गरिएन भने दण्डहीनताको राज हुन्छ र क्वाक ( अनाधिकृत रुपमा आफूलाई चिकित्सक भनि बिरामीको उपचार गर्ने)हरुको बिगबिगी बढ्छ ।
विकसित देशमा बिरामीको मृत्यु अस्पतालमा भएन भने त्यसलाई अस्वभाविक मानिन्छ । छानवीन हुन सक्छ तर नेपालको सन्दर्भमा ठिक उल्टा हुन्छ । अस्पतालमा बिरामीको मृत्यु भयो भने गालीगलौच र तोडफोड सुरु भईहाल्छ । सबको मुल्य तोकिन्छ । छानवीन समिति गठन गरिन्छ । लाग्छ देशमा कुनै कानून नै छैन । भीड नै कानून हो । भीड नै प्रहरी र न्यायाधीश हो । उनीहरुले जे भने त्यहि हुन्छ ।

त्यसैले धेरैजसो अस्पतालले गम्भीर बिरामीलाई हतपत उपचार गर्न हिच्किचाउछन् । चाहे त्यो निजी होस या सरकारी । चहिच्किचाउन पनि कसरी गम्भीर अवस्थाको बिरामी छ उपचारका क्रममा मर्छ भन्ने डर ? मृत्यु भयो भने भीड आई हाल्छ तोडफोड भईहाल्छ थप क्षतिपूर्ति समेत दिनुपर्छ । आदि आदि । यसले न बिरामीको अधिकारलाई सम्मान गर्छ न त चिकित्सकको पेशालाई नै न्याय गर्छ ।

यसको कारण चाहि के हो त ?

१. मिडिया : पत्रपत्रिका, टिभि तथा रेडियोमा यस्ता घटनाहरु प्राय एकतर्फी ( सेवाग्राहीको मात्र) आउने गर्छ र हरेकजस्तो घटनामा डाक्टरको लापरबाहीले भन्ने शीर्षकले ठाँउ लिन्छ ।

मिडिया समाजको दर्पण हो यसले जे भन्यो समाजले त्यहि ग्रहण गर्छ । त्यसैले घटनाको सत्य तथ्य पत्ता लगाएर लेख्नु भन्नु राम्रो हुन्छ । स्वास्थ्य तथा स्वासथ्य सेवा सम्वन्धी समाचार लेख्ने पत्रकारले स्वास्थ्य तथा स्वास्थ्य सेवा प्रणाली सम्वन्धी केही आधारभूत ज्ञान लिनु जरुरी छ ।

अस्पतालमा घटने घटनाको समाचार लेख्दा सेवाग्राही र सेवा प्रदायक दुवै पक्षको कुरा राखि दियो भने जनताले पनि दुबै पक्षको कुरा बुझ्न पाँउछन् । नत्र सबैलाई थाह भएकै कुरा हो कंचन शर्माको घटनाको एक तर्फी समाचारले प्रख्याँत पत्रकार समेत लज्जित हुनुपरयो ।

२. भिडतन्त्र : आफ्नो बिरामी निको भएर घर फर्किने आशा गरेका बेला अचानक मृत्युको खबर सुन्दा बिरामीका आफन्तहरु पीरले मर्माहत हुन्छन् । सोही समयमा कसैले डाक्टरको लापरबाहीले मृत्यु भएको कुरा सुनायो भने उनीहरुलाई पनि हो कि जस्तो लाग्न सक्छ । त्यसपछि एक दुई गर्दै धेरैजनामा त्यो कुरा पुग्न सक्छ । अनि सुरु हुन्छ तोडफोड, गालीगलौच, दुव्र्यबहार ।

डाक्टरको लापरबाही हो होइन भन्ने छुट्याउने अदालत हो नत्र अदालतको के आवश्यक परयो यदि सबैकुरा भिडले नै निर्णय गर्छ भने । अस्पतालमा घटने घटनाहरु अन्तन्त न्युन मात्रामा लापरबाहीको कारणले होला नत्र धेरै धेरै जसो बिरामीहरुलाई अन्तिम अवस्थासम्म बचाउने प्रयास हुन्छ नै चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मीको ।

कोही बिरामी टर्मिनल स्टेज( जीवनको अन्तिम अवस्था)मा हुन्छन् । कुनै बिरामीहरुको अकल्पनीय रुपमा मृत्यु हुन्छ । सबै घटनालाई एउटै तुलोमा राखेर हेर्न मिल्दैन । यी मध्ये पछिल्लो किसिमको मृत्युले बिरामीको आफन्तलाई मात्रै नभई स्वयं चिकित्सकलाई समेत मर्माहत पार्छ ।

चिकित्सकले जहिले पनि बिरामीको राम्रोको लागि सेवा गर्छ । बिरामी सन्चो भएर अस्पतालबाट जाओस भन्ने चाहन्छ । उसले बिरामीलाई नराम्रो गरेर के पाउछ ? कम्तीमा पनि आफूले उपचार गरेको बिरामी राम्रो हुँदा उसलाई आत्मसन्तुष्ठी हुन्छ । त्यहि आत्म सन्तुष्ठीले नै उसलाई अझ बिरामीको उपचार गर्न बल दिन्छ । यो कुरा बुझन जरुरी छ सबैले ।

३.कानूनी उपचारको झन्झट : हाम्रो देशमा कानूनी सहायताले कसलाई तुरुन्त न्याय मिलेको छ ? यसको लागि त बर्षौसम्म अदालत धाउनु पर्छ । यदि कानूनी उपचार चुस्त दुरुस्त छिटो छरितो हुँदो हो त पीडित पक्षले पक्कै पनि कानूनी कार्वाही खोज्थ्यो होला न कि भिडतन्त्र ।

४. अस्पतालले पैसा दिने चलन : अचेल यस्तो लाग्छ कि अस्पतालमा बिरामी मर्नुपर्छ त्यसबापत पैसा दिई हाल्ने । आफन्तले यस्सो भीड जम्मा गरेपछि पैसा पाईहाल्ने । लाग्छ दुबै पक्षलाई कानूनी प्रक्रिया झन्झट हो । अव सस्कार बसिसकेको छ । शबको पैसामा मोलमोलाई । के यस्तो गर्नु राम्रो हो त ? लाग्छ म तिमीर्ला मार्छु लाखौँ तिर्छु , कतै गिडगिडाउदै छ डाक्टर भन्ने पात्र । तर यस्तो हुन सक्दैन । किनभने जीवन अमूल्य छ यसलाई पैसामा तौलिन मिल्दैन ।

५. आवश्यक काउन्सिलिङ नहुनु  : बिरामी, बिरामीको आफन्त तथा सेवाप्रदायकबीच आवश्यक सरसल्लाह हुनुपर्छ । बिरामीको रोगको अवस्था, उपचारको प्रकृति, उपचारको सम्भावना, सेवा दिने अस्पतालको सिमितता, आवश्यक रेफरको सम्भावना । यी कुराबारे छलफल भएन भने अवश्य पनि भीडतन्त्रले ठाँउ पाउछ ।

अन्तमा हरेक कुरामा जनताको साथ चाहिन्छ । अझ स्वास्थ्य जस्तो संवेदनशील क्षेत्रमा अहम भूमिका हुन्छ । उहाँहरुकै हौसलाले स्वास्थ्य सेवा प्रखर हुने हो तर जनताले के सहि के गलत छुट्याउनु जरुरी छ, भीडतन्त्रको साथले होइन ।

# डा.  पच्या  जिल्ला अस्पताल ताप्लेजुङमा मेडिकल जनरलिष्टको रुपमा कार्यरत छन् ।