जमाना यलोपेथिककै हो तर अहिले पनि अधिकांश नेपालीले साना तिना स्वास्थ्य समस्या घरेलु उपचारबाट नै पार लगाउने कोशिश गरिहेका हुन्छन् । सहज स्वास्थ्य पहुँचको कमीका कारण होस वा घरेलु तथा आयुर्वेदिक उपचार पद्धती प्रतिको विश्वासका कारण हाम्रा परम्परागत चिकित्सा पद्धती अहिले पनि यथावत छ ।

हुन पनि शहर भन्दा पर बस्ने जनताले खोजेको बेलामा तुरुन्तै एलोपेथिक वा आयुर्वेदिक औषधि पाउन सक्दैनन् । त्यसैले यस्तो बेलामा विकल्प भनेकै घरेलु उपचार हो । अर्थात हाम्रा पुर्खाले प्रयोग गर्दै आएको जडिबुटीलाई औषधिको रुपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

कब्जियत भएमा : हर्रो बर्रो र अमलाबाट निर्मित त्रिफला चूर्ण ३ देखि ६ ग्राम राती सुत्ने बेलामा मन तातो पानीसंग खाँदा फाइदा गर्छ ।

झाडा पखला लागेमा : बेलको काँचो फलको गुदीलाई आगोमा पकाएर महसंग पाउडर (चूर्ण) ३ देखि ६ ग्राम, रस १० देखि २० मिलिग्राम खानाले दिसाको साथमा रगत आउने, रगतमासी एवं अर्शमा समेत हितकर हुन्छ । साधारण झाडापखलामा जिराको धुलो ३ ग्राम प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

वाक वाकी एवं बान्ता भएमा :  वाक वाकी, उल्टी अर्थात बान्ता हुने समस्याको समाधान गर्न दाल चिनि वा सुकमेल प्रयोग गर्न सक्छ । शुद्ध दालचिनि वा सुकमेलको धुलो १–३ ग्राम प्रयोग गर्न सकिन्छ । यो समस्याको लागि अदुवाको रस वा सुकेको अदुवाको धुलो पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

पेट दुखेमा वा पेटमा ग्यास भरिएमा :  ज्वानो धुलो ३—५ ग्राम प्रतिदिन दुई पटक कुनै खाना वा अन्य पेय पदार्थमा राखेर प्रयोग गर्न सक्नु सकिन्छ । पुदिनाको स्वरस १०–२० मिलि लिटर र लेदो १–३ ग्राम प्रयोग गर्न सकिन्छ । बोझो चूर्ण एबं धुलो १२५ देखि ५०० मिलिग्राम र टुक्रा ५०० मिलिग्राम प्रयोग गर्न एवं चुस्न सकिन्छ । टिमुरको धुलो अजीर्ण र ग्यास हटाउन १ देखि २ ग्राम साँझ बिहान प्रयोग गर्दा फाइदा गर्छ । बच्चाहरूको साधारण पेट दुखाईमा, अजिर्ण, अरूचि रोगमा तुलसीको पातको रस र अदुवाको रस मिसाएर दिंदा फाइदा हुन्छ ।

ग्याष्ट्रिक (अम्लपित्त भएमा) :  अमला मेथी, कुरिलो जराको धुलो, जेठी मधुको वा यी मध्ये कुनै एक जडिबुटीको धुलो अम्लपित्त भएको अवस्थामा ३ ग्रामसम्म साँझबिहान प्रयोग गर्दा उपयोगी हुन्छ । आयुर्वेदिक औषधि अभिपत्तिकर चुर्ण ३ देखि ६ ग्राम साँझ बिहान प्रयोग गर्न सकिन्छ ।

रुघाखोकी लागेमा : असुरोको पात वा फुलको रस १० देखि मिलि लिटर, र सुपको रुपमा ४० देखि ८० मिलि लिटर प्रयोग गर्न सकिन्छ । ताजापातको रस निचोरेर मह वा अदुवाको रससँग मिलाएर खाने गर्दा पुरानो खोकीको लागि उपयोगि हुन्छ । रुघाखोकी लाग्दा ज्वानोको झोल बनाएर खाने चलन पनि छ किन कि खकार निकाल्न यसले मद्दत गर्छ । अदुवाको धुलो २ देखि ३ ग्राम दिनको दुईपटक श्वास प्रश्वास समस्याहरुमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । सफा तुलसीको पातलाई पिनेर प्राप्तहुने रस (५–१० मि.लि.) मा मह मिसाएर दिनको २ देखि ३ पटक सेवन गर्दा सर्दि, खोकी, रूघा, निमोनिया, दम, आदिमा प्रभावकारी हुन्छ ।

रक्तचाप बढेमा :  जटामसी वा निम वा सर्पगन्धा जडिबुटीको धुलो १ देखि ३ ग्राम साझ बिहान प्रयोग गर्दा फाईदा गर्छ । लसुनको लेदो १ देखि २ ग्राम नियमित सेवनगर्दा रक्तचाप घटाउन फाइदा गर्छ ।

मधुमेह (चिनिरोग बढेमा) : चिनी रोगीहरुले मेथीको रस खाने बानी गर्ने । मधुमेह तथा पिसाब सम्बन्धी रोगमा तुलसीको बिजलाई पिसेर तयार गरिएको लेदोलाई १–३ गा्रम सम्म दिनमा २ पटक सेवनगर्दा पनि फाइदा गर्छ । गुर्जोको लहरा, तेजपात, बेसार आदिको धुलो ३ ग्राम सम्म नियमित रुपमा प्रयोग गर्दा फाइदा हुन्छ ।

तर कुनै जटिल स्वास्थ्य समस्या आउँदा र औषधि किनेर सेवन गर्नुपर्दा चिकित्सक एवं स्वास्थ्यकर्मीहरु संग सल्लाह गर्न जरुरी छ । आयुर्वेदिक औषधिहरु प्रयोग गर्दा खानपानलाई पनि ध्यानदिनु जरुरी छ । मधुमेह, रउच्च रक्तचाप र अन्य दीर्घ रोगीहरुले आहार विहारलाई ध्यान नराखी औषधि वा जडिबुटीको धुलो मात्र सेवनगर्दा प्रभावकारी हुदैन । जडिबुटीको विश्वासमा परेर धेरै दिनसम्म खुला रहेका, म्याद नाघेका र गन्ध एवं स्वाद बिग्रेका प्रयोग गर्दा झन स्वास्थ्यलाई असर पार्ने हुदा सो बारे पनि सचेत हुनु जरुरी छ ।